سد باطله چیست؟ انواع سدهای باطله و کاربرد آن ها (tailing dams)

1401-11-05

شرکت های معدنی مختلف به دنبال افزایش منافع اقتصادی خود به حفر معادن عمیق‌تر و بزرگتر روی آورده و احجامی جدید و زیاد از حجم باطله را بر جا گذاشته اند. برای مدیریت این باطله ها و آوارهای معدنی است که شرکت های بزرگ، سد هایی را ساخته اند که در زمره بزرگترین و غول پیکرترین ساخته های دست بشر به شمار می رود. در این خاکریزهای سفالی که به نام سد باطله شناخته می شوند، جریان های گل و لای، مورد فرآوری قرار می‌گیرند تا سنگ‌ها و آب ها از آن جدا شده و در نهایت، فلزات باقی بمانند.

سد های باطله به طور نظری به این منظور ساخته می شوند که تا ابد باقی بمانند. با این حال، در عمل اتفاقات متعددی رخ می دهد که مهندسان معدنی و ساختمانی هم خودشان نسبت به تکرار این اتفاقات هشدار دهند.

سدهای باطله به منظور انباشت و رسوب دادن مواد باطله (پساب) حاصل از کارخانجات کنسانتره مواد معدنی و همچنین در اکثر موارد با برگشت مجدد آب به کارخانه هم زمان با استخراج معدن ساخته می شود. در سراسر دنیا حدود 3500 سد باطله وجود دارد که این سدها بر خلاف سدهای نیروگاهی از بتن یا سنگ ساخته نشده اند. بیشتر سد های باطله از نوع خاکی می باشند و به منظور کاهش هزینه ها از مصالح موجود در محل احداث کارخانه جهت ساخت بدنه سد استفاده می گردد. تفاوت اساسی این سدها با سدهای آبی امکان خطر نشت پساب به آب های زیرزمینی و پایین دست سد می باشد که وجود عناصر سنگین و سمی بودن پساب ها می تواند باعث خسارات زیست محیطی جبران ناپذیری گردد. بنابراین لازم است سدهای باطله با دقت و ضریب اطمینان بالا طراحی، ساخته و کنترل شوند. چرا که در صورت تخریب سد باطله محیط زیست پایین دست آلوده شده و چه بسا حیات و سلامت انسان و محیط زیست در آن ناحیه در معرض خطر جدی قرار گیرد. در این بین تنها سه کشور هستند که فعالیت سدهای بالادستی را ممنوع کرده اند. شیلی، پرو و جدیدا برزیل. شیلی که اولین تولید کننده مس دنیاست همچنین مقرراتی برای حداقل فاصله سدها با محل سکونت مردم را نیز طراحی کرده است.

باطله های معدنی به شیوه های مختلفی انبار می شوند. در یکی از رایج‌ترین و ارزان‌ترین شیوه ها، خاکریزهایی برای نگهداری باطله ها ایجاد می کنند. با افزایش حجم این پسماندها در پشت سد ایجاد شده، مرحله دیگری از خاکریزی انجام می‌شود تا ارتفاع سد افزایش یابد. در این شیوه، لایه‌های مختلف خاکریزی به صورت پلکانی و به داخل سد باطله انجام می شود. با این حال، بررسی ها نشان می دهد که این نوع از سدهای باطله بسیار خطرناک هستند و به ویژه در برابر زلزله کارآیی خاصی ندارند. به همین دلیل است که استفاده از آنها در شیلی زلزله خیز ممنوع است.

در این میان، مشکلات دیگری هم وجود دارد که نمی توان از آنها چشم پوشید. یکی از آنها این است که در کشورهای استبدادی، به ویژه چین، آماری از فجایع معدنی منتشر نمی شود. قانون گذاری و اجرای مقررات هم در کشورها و مناطق مختلف با یکدیگر تفاوت دارد و گاهی به شرکت های بزرگ اجازه می دهند که خودشان بر فعالیت هایشان نظارت داشته باشند. هاروی مک لوید، رییس کمیته باطله های کمیسیون بین المللی سدهای بزرگ هم می گوید: «در گوشه و کنار جهان شاهد یک هرج و مرج هستیم. سدهای باطله، سازه های بسیار پیچیده ای هستند که نمی توان برای آنها مقررات از پیش تدوین شده ای نوشت و این موضوع، کار را دشوارتر می کند.

برخی از سد های باطله قدیمی در جهان وجود دارند که بسته شده و به تدریج وضعیت باثباتی به خود می گیرند. کم و بیش هم می توان سدهایی یافت که با طبیعت اطراف خود تلفیق می شوند. شرکت معدنی آنتوفاگاستا یکی از شرکت هایی است که احیای طبیعت را در دستور کار خود قرار داده است. این شرکت، سد باطله «کوئیلایس» شیلی خود را که در دهه گذشته بسته شده، همچنان مورد توجه قرار می دهد. در اطراف و داخل این سد، گیاهان و درختانی بومی کاشته شده اند تا مواد سمی موجود در باطله ها را جذب کنند و ظاهری همگون با محیط اطراف هم پدید آورند. سد باطله دیگری هم که در شهر وناتچه واشنگتن ایالات متحده قرار دارد و متعلق به یک معدن طلای متروک است، با انجام اقدامات زیست محیطی تبدیل به یک مرکز سوارکاری و تفریحی برای علاقه‌مندان به اسب دوانی شده است.

برای جلوگیری از فاجعه های معدنی مشابه باید در طراحی سدها دقت بیشتری کرد، حجم باطله های پشت آنها را محدود کرد (تعداد سدها را افزایش داد و تمام بار باطله‌ها را پشت یک سد رها نکرد) و در نهایت از طراحی های ایمن‌تر سدها استفاده کرد؛ هر چند تمام این شیوه ها گرانتر تمام خواهند شد.

اما موضوع دیگری که کارشناسان به آن اشاره می کنند، حجم قابل توجه آب در باطله های معدنی است که نگهداری آنها را مخاطره آمیزتر می کند. برای اجتناب از این خطر، به شرکت های معدنی توصیه می شود که در انتهای فرآیندهای خود و پیش از انبار باطله ها، بخشی از آب موجود در آن را جداسازی کنند. فرآوری خشک هم راه دیگری برای حرکت به آن سمت است.

پایش آلودگی آب های زیرزمینی مخازن و سدهای باطله از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده که برای این امر یک چاه پایش به شکل دستی یا دستگاهی حفر شده و این چاه ممکن است به سطح آب های زیرزمینی برسد و یا با آن فاصله داشته باشد. هدف از حفر چاه پایش در شکل زیر مشخص شده است.

هدف از حفر چاه پایش در سدهای باطله معدنی — هدف از حفر چاه پایش

چاه پایش شاهد به چاهی گفته می شود که مانند دیگر چاه های پایش به صورت دستی و یا دستگاهی حفر می شود. در صورت وجود فعالیت های انسانی، صنعتی، خدماتی، تولیدی و … در پیرامون سد یا مخزن باطله ممکن است به نوعی باعث تداخل آلودگی ها شود؛ لذا با هدف تفکیک آلودگی های واحدهای مجاور و بالادست از واحد تحت پایش، چاه شاهد مورد پایش قرار می گیرد تا آلودگی های فعالیت های دیگر پس از مقایسه و تطبیق نتایج پایش با این واحد قابل تفکیک و تمیز از همدیگر باشد. چاه شاهد بنا به درخواست مسئول مخزن یا سد باطله در بالادست جهت جریان آب های زیرزمینی گزینش و حفر می شود.

سدهای باطله به خاطر عدم اعمال تحکیم در حین ساخت، عدم تزریق و یا عدم ایجاد هسته های نفوذ ناپذیر نسبت به سایر انواع سدهای خاکی کمترین مقاومت را دارند و چنانچه به علتی در آنها تخریب صورت پذیرد کاملاً ناگهانی و فاجعه آمیز خواهد بود. بنابراین سدهای باطله در مبحث ژئوتکنیک نیازمند توجه به مسائلی از قبیل: جانمایی سد با توجه به تأثیر عوامل ساختاری مثل ناپیوستگی ها به خصوص گسل های ناحیه، محاسبه خواص مکانیکی و دینامیکی خاک پی و دیواره های سد، بررسی وضعیت هیدروسیستم سد و تحلیل پایداری شیب دیواره ها می باشند.

عموماً روش های تحلیل پایداری شیروانی های خاکی (Limit equilibrium method) روش های مبتنی بر تعادل حدی و روش های آنالیز حدی می باشد. در روش های تعادل حدی فرض بر این است که در امتداد سطح لغزش (مسطح یا منحنی) معیار گسیختگی موهر-کولمب حاکم بوده و بخش لغزنده به صورت مجزا و صلب بر سطح لغزش جا به جا می شود و با در نظرگرفتن نسبت نیروهای مقاوم به نیروهای محرک در سازه، ضریب اطمینان تعیین می گردد. با توجه به تشریح روش های تحلیل قطعی پایداری، مشخص است که در این روش تحلیل پایداری شیب دیواره، مشخصه های ورودی ضریب اطمینان، همه از نوع قطعی در نظر گرفته می شوند و با توجه به اینکه خاک و سنگ از جمله محیط های غیرهمگن و ناهمسانگرد هستند که معمولاً توسط یک سری مشخصات هندسی، مکانیکی و مقاومتی (وزن مخصوص، مدول یانگ، چسبندگی، زاویه اصطکاک داخلی وغیره) تعریف می شوند و ممکن است این مشخصات در دو نقطه مختلف مقادیر متفاوتی را نشان دهند، بنابراین لازم است از روش هایی استفاده گردد که در آن بتوان با تحلیل های احتمالاتی ابهامات مشخصات ورودی در محاسبه ضریب اطمینان را بررسی کرده و این امکان را فراهم سازند تا احتمال ریزش سازه تعیین شود.

با توجه به نتایج حاصل از تحلیل حساسیت این نکته قابل توجه است که در ساخت سد باطله به اکثر مشخصات خاک دیواره سد توجه گردد و از خاکی استفاده گردد که دارای چگالی و سایر مشخصه های مناسب باشد و نیز با مقایسه نتایج حاصل از تحلیل حساسیت و تحلیل احتمالاتی این نکته روشن است که با استفاده از روش های تحلیل حساسیت نمی توان احتمال شکست سازه را محاسبه نمود.

در زمینه بهسازی خاک بیشتر مطالعه کنید :

در زمینه پایدارسازی گود بیشتر مطالعه کنید :

در زمینه طراحی و مشاوره بیشتر مطالعه کنید :

در زمینه مطالعات ژئوتکنیک بیشتر مطالعه کنید :

در زمینه تخریب و خاکبرداری بیشتر مطالعه کنید :

در زمینه ابنیه و ساختمان بیشتر مطالعه کنید :

مطالب مرتبط :

دسته بندی: بهسازی خاک, مطالب آموزشی برچسب ها: بهسازی بستر, بهسازی خاک, بهسازی زمین, سد خاکی

خانه - خدمات ایستاسازه - بهسازی خاک - سد باطله چیست؟ انواع سدهای باطله و کاربرد آن ها (tailing dams)

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

جدیدترین مطالب

آزمایش برش مستقیم خاک (Direct Shear Test)

تحقیقات محلی در پروژه های ژئوتکنیک دریایی (Offshore geotechnical Site Investigation)

روش های مقابله با روانگرایی خاک (Soil Liquefaction Mitigation)

روانگرایی خاک (Soil Liquefaction)

انواع آزمایش های المانی بررسی رفتار روانگرایی خاک ها Different Types of Element Test for Soil) Liquefaction Assessment)

انواع موج شکن و طراحی آن ها (Types of Breakwater)

تحلیل و طراحی پی ماشین آلات (Machine Foundation)

سد باطله چیست؟ انواع سدهای باطله و کاربرد آن ها (tailing dams)

آزمایش هم ارز ماسه یا ارزش ماسه ای (SE) (sand equivalent test)

ارتباط با ایستاسازه

خدمات ایستاسازه

درباره ایستاسازه