زمین لغزش به عنوان یکی از بلایای طبیعی، خطرات زیادی به ویژه در مناطق کوهستانی به همراه داشته و منجر به خسارات جانی و مالی فراوانی در ایران و سراسر دنیا می شود. پدیده زمین لغزش به حرکت ثقلی توده ای از مواد سنگی، خرده سنگی یا خاکی گفته می شود که نتایج آن ممکن است حوادث فاجعه باری باشد که به از بین بردن سکونت گاه های بشر در مناطق شهری منجر شوند.
زمین لغزش ها ممکن است با تخریب سازه های زیربنایی هم چون جاده ها، خطوط راه آهن، پل ها، سدها، فرودگاه ها و گاهی ایجاد آسیب های برگشت ناپذیر برای میراث فرهنگی و طبیعی و دیگر گنجینه های آسیب پذیر بشری، باعث خسارات اقتصادی بزرگی گردند.
یکی از زمین لغزش های خسارت بار چند ماه اخیر مربوط به زمین لغزشی است که در روستایی در نزدیکی اسلو پایتخت نروژ به وقوع پیوست. این حادثه در دی ماه سال 1399 اتفاق افتاد که خسارات قابل توجهی به تأسیسات، راه های ارتباطی و ابنیه منطقه به ویژه سازه های مسکونی آن وارد کرد.
زمین لغزش انواع مختلفی داشته و در هر نوع مصالحی می تواند ایجاد شود. ویژگی های توده متحرک و شکل سطح گسیختگی معمولاً به عنوان عوامل طبقه بندی لغزش ها به کار گرفته می شوند. لغزش های دامنه ای عمدتاً به سه نوع لغزش انتقالی یا ساده، لغزش دایره ای یا چرخشی و لغزش مسطوی در سنگ تقسیم بندی می شود.
- لغزش انتقالی یا ساده
در لغزش انتقالی، توده ای از مواد به روی یک سطح کم و بیش مسطوی به سمت پایین دامنه می لغزند. شرایط زمین شناسی و در رأس آن وجود ناپیوستگی های ساختی دارای جهت یابی مناسب، از جمله عوامل ایجاد یک لغزش انتقالی یا ساده است.
2. لغزش دایره ای یا چرخشی
لغزش دایره ای یا چرخشی عمدتاً در دامنه های خاکی و خرده سنگی طبیعی و مصنوعی و به مقدار کمتر در دامنه هایی که از سنگ خرد شده یا ضعیف و هوازده ساخته شده اند، دیده می شود. در این حالت، گسیختگی در راستای سطحی منحنی و قاشقی شکل، که حداکثر تنش برشی را تحمل می کنند، صورت می گیرد. برای ایجاد یک لغزش دایره ای معمولاً نیاز به شرایط زمین شناسی ویژه و گسستگی های ساختی نیست.
3. لغزش چرخشی در سنگ
در این نوع لغزش، توده ای قاشقی شکل از سنگ، بر اثر لغزش در امتداد سطحی استوانه ای، گسیخته می شود. ایجاد ترک هایی در رأس بخش ناپایدار و برآمدگی هایی در پاشنه آن، نشانه های حرکات آغازین اند. پس از گسیختگی نیز معمولاً پرتگاهی در بالای دامنه و به هم ریختگی هایی در پایین آن متصاعد می شود. افزایش شیب دامنه، هوازدگی و نیروهای ناشی از زهکشی آب از دلایل اصلی این نوع لغزش هستند.
لغزش چرخشی در سنگ های سخت یکپارچه دیده نمی شود. در مقابل در لایه های دریایی و دیگر سنگ های نرم، همچنین در سنگ های رسوبی لایه لایه به شدت درزدار و دارای لایه های ضعیف، فراوان ایجاد می شود. شیب طبیعی شیل های دریایی متورم شونده و به شدت ترک دار، کم و پایدارسازی آنها معمولاً مشکل است. این نوع گسیختگی ها معمولاً پیش رونده و وسیع هستند.
4. لغزش مسطوی در سنگ
این نوع لغزش انواع مختلفی دارد که می توان به لغزش یک یا چند واحد سنگی در امتداد یک یا چند سطح مسطوی، سر خوردن یک قطعه کوچک یا ورقه ای از سنگ بر روی دامنه، لغزش توده عظیمی از سنگ و لغزش گوه ای در امتداد فصل مشترک دو صفحه متقاطع اشاره نمود.
شرایط مناسب برای لغزش مسطوی
- سنگ های لایه لایه رسوبی که شیب آنها به سمت خارج دامنه و مقدار آن مساوی یا کمتر از شیب دامنه است.
- گسل ها، درزها و فولیاسیون هایی که سطوح ضعیف ممتدی را ساخته و سطح دامنه را قطع می کنند.
- درزهای متقاطع که گسیختگی های گوه ای را می سازند.
- سنگ سخت و درزدار که سر خوردن قطعات سنگ را به همراه دارد.
- پوسته پوسته شدن در توده های گرانیتی که سر خوردن ورقه هایی از سنگ را باعث می شود.
عوامل مؤثر در وقوع پدیده زمین لغزش
فرآیند لغزش عمدتاً بر روی زمین های شیب دار رخ می دهد. عوامل متعددی در ایجاد و فعال شدن این پدیده مؤثر هستند به طوری که می توان به سه دسته عوامل بیرونی، درونی و ترکیب آن دو تقسیم بندی نمود:
- عوامل بیرونی عبارتند از آن عواملی که باعث افزایش متوسط تنش برشی در طول سطوح گسیختگی بالقوه یا سطوح ضعف موجود در سنگ و خاک می گردند.
- عوامل درونی عواملی هستند که باعث کاهش متوسط مقاومت برشی می شوند.
- علاوه بر این دو گروه عامل عمده، ممکن است یک گروه حد واسط با ترکیبی از هر دو نوع علت های درونی و بیرونی نیز وجود داشته باشند:
- تغییرات ساختاری
- حرکات تکتونیکی
- زلزله
- بارش باران و برف و افزایش فشار آب منفذی
- تأثیرات فصلی
- افت سریع سطح آب
- تراوش از چشمه ها یا منابع صنعتی آب و فرسایش شدید در مسیر آبراهه ها
- تغییر در شیب دامنه و عدم اتصال محکم بین واحدها و سنگ بستر
- تغییر در ارتفاع سطوح شیب دار
- از بین رفتن درختان و تأثیر پوشش گیاهی
- وزن توده
- تغییر کاربری زمین
- شدت هوازدگی
- شرایط ژئوتکنیکی و لیتولوژی
همچنین فعالیت های انسانی مانند خاکبرداری و احداث راه ها، بارگذاری ناشی از ساخت و ساز روی زمین های شیب دار و مستعد می توانند باعث فعال شدن و تسریع این پدیده شوند. در این میان، مسیر سازه های خطی مانند جاده ها و خطوط راه آهن یکی از مناطق با فراوانی لغزش بالاست. به گونه ای که ممکن است باعث مسدود گشتن مسیر جاده ها و رودخانه ها شود و در بعضی مواقع که حجم مواد جابجا شده عظیم باشد، سدهای زمین لغزشی ایجاد می کند.
پدیده زمین لغزش در ایران
ایران به خاطر شرایط اقلیمی و وضعیت مورفولوژی و توپوگرافی، همواره در معرض خطر زمین لغزش می باشد. به طوری که پدیده زمین لغزش در ایران، به عنوان یک حادثه طبیعی، سالیانه خسارات جانی و مالی فراوانی به کشور وارد می سازد.
برخی از رخدادهای زمین لغزش در ایران
در فروردین ماه سال 1398، بارندگي مستمر و شديد و به تبع آن، جاری شدن سیل در کشور موجب بروز تغییرات سطح آب زیرزمینی و در نتیجه اشباع شدگی خاک در برخی از مناطق سیل زده گردید که به نظر می رسد این موضوع به عنوان یکی از عوامل مؤثر در ایجاد زمین لغزش در این مناطق می باشد. برخی از آمارها از برآورد تقریبی وقوع نزدیک به 1500 زمین لغزش در ایران در ابعاد مختلف را حکایت دارند که خسارات جانی و مالی قابل توجهی را به بار آورده بودند.
در سال های گذشته نیز حواث متعددی ناشی از پدیده زمین لغزش در ایران به وقع پیوسته است. به عنوان مثال شکل زیر، نمایی از زمین لغزش گردنه صائین واقع در استان اردبیل را در خرداد ماه سال 1384 نشان می دهد. بنا بر برآوردهای انجام شده، این زمین لغزش که در منطقه آتشفشانی گردنه صائین در حد فاصل جاده نیر – سراب رخ داده بود، سبب تخریب 350 متر از جاده مذکور گردیده بود. همان طور که ملاحظه می شود علاوه بر تخریب و انسداد جاده، یک خودروی سفید رنگ نیز به پایین دست جاده سقوط کرده است.
در زمینه بهسازی خاک بیشتر مطالعه کنید :
- تزریق پر فشار یا جت گروتینگ چیست؟ (Jet Grouting)
- ریزشمع یا میکروپایل چیست؟ (Micropile & Underpinning)
- پیش بارگذاری چیست؟ (fill surcharge preloading method)
- مطالعات خاک یا مطالعات ژئوتکنیک چیست؟ (Site Investigation)
- اختلاط عمیق خاک یا DSM چیست؟ (Deep Soil Mixing)
- تراکم دینامیکی یا DC چیست؟ (Dynamic Compaction)
- ستون شنی ارتعاشی یا تراکم ارتعاشی چیست؟ (Vibro Stone Column)
- شمع ساختمان ، طراحی و اجرای شمع بتنی و شمع فلزی (Concrete Pile , Steel Pile)
در زمینه مطالعات ژئوتکنیک بیشتر مطالعه کنید :
- مطالعات خاک یا مطالعات ژئوتکنیک چیست؟ (Site Investigation)
- مطالعات لرزه خیزی چیست؟ (Seismicity studies)
- ژئوفیزیک (Geophysics)
- زمین شناسی (Geology)
- آزمایش سه محوری خاک (Triaxial Compression Test)
در زمینه پایدارسازی گود بیشتر مطالعه کنید :
- ساخت از بالا به پایین یا تاپ دان چیست؟ (Top-Down Construction)
- نیلینگ یا میخ کوبی دیواره چیست؟ (Soil Nailing)
- انکراژ یا مهارگذاری خاک چیست؟ (Soil Anchorage)
- مهارمتقابل یا استرات چیست؟ (Braced Excavations – Struts)
- سازه نگهبان خرپایی چیست؟ (Truss Retaining Structure)
- خاک مسلح یا ژئوسنتتیک چیست؟ (Geosynthetict)
- سپرکوبی چیست؟ (Sheet Pile)
- دیوار دیافراگمی یا دیوار دوغابی چیست؟ (Diaphragm walls – Slurry walls)
- دیوار برلنی یا دیوار سولجر پایل چیست؟ (Berlin wall – Soldier Pile and Lagging System)
- زهکشی و آب بندی در گودبرداری چیست؟ (Drainage- Dewatering & Waterproofing )
- نقشه برداری یا مهندسی نقشه برداری چیست؟ (Surveying)
- پایش گود یا مانیتورینگ چیست؟ (Monitoring)
- دستورالعمل بهداشت، ایمنی و محیط زیست چیست؟ (HSE)
- آموزش گام به گام نقشه خوانی انواع روش های پایدارسازی و گودبرداری
در زمینه طراحی و مشاوره ژئوتکنیک بیشتر مطالعه کنید :
- معرفی نرم افزار Plaxis
- معرفی نرم افزار GEOSLOPE
- معرفی نرم افزار AutoCAD
- معرفی نرم افزار ETABS
- معرفی نرم افزار SAP2000
- معرفی نرم افزار SAFE
- معرفی نرم افزار ABAQUS
- معرفی نرم افزار FLAC
- معرفی نرم افزار MIDAS
در زمینه تخریب و خاکبرداری بیشتر مطالعه کنید :
- مهندسی تخریب ساختمان (Destruction Engineering)
- خاکبرداری چیست؟ (Excavation)
- رمپ و جمع آوری رمپ در گودبرداری (Ramp removal excavation)
- گودبرداری و خاکبرداری دو عملیات متمایز از یکدیگر
- گودبرداری غیر اصولی (Unprincipled Building Excavation)
- گودبرداری چیست؟ و اصول اجرای گودبرداری های ساختمانی (Excavation)
در زمینه ابنیه و ساختمان بیشتر مطالعه کنید :
- ساخت و ساز ابنیه و ساختمان (Building & Structure)
- قرارداد مشارکت در ساخت (Construction participation contract)
- نظارت بر اجرای پروژه های عمرانی (Construction Supervision)
- مشاوره ساختمانی (Construction consulting)
- مدیریت پیمان (Management Contracting)
- مدیریت طرح (Construction Management)
- انواع سیستم های سازه ای (Structural System)
- مدیریت پروژه های عمرانی (Project Management)
- آیین نامه ی ۲۸۰۰ ، طراحی ساختمان ها در برابر زلزله
مطالب مرتبط :
- مقررات ملی ساختمان
- آیین نامه های FHWA
